اهدای کتاب و وقف آن از سنت‌های ارزشمندی است که در طول تاریخ در فرهنگ ایرانی و اسلامی ریشه دارد. این عمل نه‌تنها به گسترش دانش و فرهنگ کمک کرده، بلکه در قالب صدقه جاریه، ثواب معنوی نیز برای اهداکنندگان و واقفان داشته است.
روز جهانی اهدای کتاب هر سال در 14 فوریه (25 بهمن) برگزار می‌شود. این روز با هدف افزایش دسترسی به کتاب، تشویق مردم به اهدای کتاب به ویژه کودکان و کسانی که دسترسی کمتری به منابع مطالعاتی دارند، شکل گرفته است.
هرچند که یونسکو هنوز این روز را به‌عنوان یک رویداد بین‌المللی نمی‌شناسد، اما قدمت این روز 13 سال است و 44 کشور این روز را گرامی می‌دارند. روش‌های مشارکت در این روز شامل اهدای کتابهای خوانده‌شده، تهیه کتابهای جدید برای کودکان، و ایجاد کمپین‌های جمع‌آوری کتاب در کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی است.
سهم هر قاره در گرامی‌داشت روز جهانی اهدا کتاب:
· آسیا: 6 کشور؛ هند، ژاپن، مالزی، فیلیپین، پاکستان و سنگاپور
· آفریقا: 4 کشور؛ آفریقای جنوبی، نیجریه، کنیا، مصر
· اروپا: 18 کشور؛ فرانسه،انگلستان، آلمان، ایتالیا، هلند، اسپانیا، پرتعال، بلژیک، سوئیس، سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند، اوکراین، لهستان، اتریش، یونان، ایرلند
· آمریکا: 14 کشور؛ ایالات متحده، کانادا، مکزیک، برزیل، آرژانتین، کلمبیا، شیلی، پرو، اکوادور، اوروگوئه، ونزوئلا، کوبا، جامائیکا، پاراگوئه
بنابراین اروپا و قاره آمریکا بیشترین مشارکت و آسیا و آفریقا کمترین مشارکت را دارند.
وقف کتاب در فرهنگ اسلامی و ایرانی و نگاهی به ایران و جهان:
اهدای کتاب، اشتراک دنیایی از جنس کلمه و وقف کتاب راهکاری ارزشمند برای نگاهداشت و گسترش دانش در تمدن اسلامی . از گذشته‌های دور، دانشمندان، علما و ثروتمندان کتابخانه‌های شخصی خود را وقف عمومی می‌کردند تا دانشجویان، محققان و علاقه‌مندان بتوانند از این منابع استفاده کنند. وقف کتابخانه ربع رشیدی توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله در دوره ایلخانی مهمترین نمونه در تاریخ ایران، است. همچنین کتابخانه‌های وقفی دانشگاهی متعددی در ایران و جهان وجود دارند که شایان اهمیت است. از جمله در ایران:
1. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران – بسیاری از منابع این کتابخانه از طریق وقف و اهدای افراد خیر و اساتید دانشگاه تأمین شده است.
2. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (قم) – یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های وقفی جهان اسلام، با هزاران نسخه خطی ارزشمند.
3. کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی – مجموعه‌ای غنی از کتابهای وقفی و اهدایی، به‌ویژه در زمینه تاریخ و حقوق.
و در خارج از ایران:
1. کتابخانه دانشگاه الازهر (مصر) – بسیاری از منابع این کتابخانه از طریق وقف علما و دانشمندان اسلامی گردآوری شده است.
2. کتابخانه بایسنغر (هند) – در دوران تیموریان وقف شد و یکی از مراکز مهم دانش در شبه‌قاره هند بود.
3. کتابخانه بودلیان (دانشگاه آکسفورد، انگلستان) – بسیاری از مجموعه‌های این کتابخانه حاصل وقف و اهدای شخصی بوده است.
این کتابخانه‌ها با وقف منابع ارزشمند، نقشی اساسی در حفظ دانش و میراث علمی و دانشگاهی ایفا کرده‌اند.
راهکارهای ترویج اهدای کتاب در کتابخانه‌ها
وضعیت وقف و اهدای کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا(س)
در طول 60 سال قدمت، کتابخانه های دانشگاه الزهرا(س) توجه ویژه‌ای به فرهنگ وقف و اهدای کتاب داشته‌اند. مستندات نشان می دهد که کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا همزمان با تاسیس این دانشگاه در سال 1343با مجموعه کتب اهدایی موسس دانشگاه دکتر کریم فاطمی و اشخاص دیگر فعالیت خود را آغاز کرده است. مجموعه این کتابهای اهدائی در حدود 3000 جلد کتاب ونشریه به زبان‌های فارسی و لاتین - بیشتر فرانسه، در فضایی به وسعت 1298 مترمربع واقع در یکی از قدیمی ترین ساختمان‌های این دانشگاه گردآوری شده و این آغازی برای کار کتابخانه مرکزی است. در سالیان دیگر نیز با این نگاه، منابع ارزشمندی به مجموعه کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا و کتابخانه های دانشکده ای و اقماری - که در سال 1396-1397 در کتابخانه مرکزی ادغام شدند، افزوده شده که مورد استفاده پژوهشگران، اساتید و دانشجویان قرار گرفته است. در لابلای کتابهای این کتابخانه، دست خط، مهر و امضای بسیاری از اهدا کنندگان به چشم می خورد. طیف وسیع اهدا کنندگان از ناشرین ایرانی و خارجی گرفته، تا اساتید، پژوهشگران، دانشجویان و کارکنان الزهرایی که برخی از آنان بازنشسته شده و حتی برخی چشم از جهان فرو بسته‌اند و اهدا کنندگان دیگری از خارج دانشگاه الزهرا. به جرات می توان گفت در میان الزهرائیان به ویژه اساتید این دانشگاه کمتر کسی است که حداقل یکی دو کتاب به کتابخانه اهدا نکرده باشد. از مهمترین مجموعه کتب وقفی که می توان به آن اشاره کرد؛ مجموعه کتابهای مرحوم دکتر اسماعیل دولتشاهی و برخی دیگر از اساتید این گروه به کتابخانه تخصصی تاریخ است که یک سال پیش به کتابخانه مرکزی منتقل شده است.
همچنین کتابهای اهدایی متعددی از عزیزان زنده یاد، دکتر فاطمه جلیلی و دکترسید یعقوب موسوی در موضوعات جامعه شناسی و علوم اجتماعی، دکتر سوسن سیف در موضوعات روان شناسی، دکتر رضا ثابت داریانی و دکتر فائزه فرزانه در موضوع فیزیک، دکتر عباسعلی غلامحسینی فریز هندی و دکتر فریبا عدلی در موضوعات علوم تربیتی در کتابخانه موجود هستند که کتابخانه های شخصی‌شان توسط خانوادهای ایشان به کتابخانه اهدا شده اند. ( این موارد بنا به اطلاعات نگارنده است و ممکن است نامهایی از قلم افتاده باشد و اینکه از بردن نام اهدا کنندگانی که الحمدالله در در قید حیات و سلامت هستند، خودداری شده است).
در طول سالیان متمادی، مدیران و کتابداران کتابخانه مرکزی ( اقماری)، هر یک با رویکردهای متفاوت، به موضوع دریافت و مدیریت کتابهای اهدایی و وقفی پرداخته‌اند. برخی با اشتیاق و توجه ویژه، تلاش‌های گسترده‌ای در این زمینه داشته‌اند و برخی دیگر کمتر به این امر پرداخته‌اند. بااین‌حال، این روند همواره به‌عنوان بخشی از سیاست‌های توسعه منابع کتابخانه‌های این دانشگاه مورد توجه بوده است.
در یکسال اخیر در کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا(س) با هدف تامین بخشی از منابع مورد نیاز کتابخانه اقداماتی چون؛ بازنگری فرایند مجموعه سازی به جهت تسهیل در روند دریافت و دسته‌بندی منابع اهداشده، اهدا کتاب دریافتی مازاد به کتابخانه های نقاط محروم و یا دانشجویان و افراد متقاضی، ترغیب و تشویق اساتید، دانشجویان و خیرین برای اهدا مستقیم کتاب و یا پرداخت بخشی از هزینه خرید کتاب، انجام برنامه‌های تبادل و اهدای کتاب برای دسترسی راحت‌تر مخاطبان با دیگر کتابخانه های دانشگاهی، تماس و پی گیری از ناشران و کتاب‌فروشی‌ها برای دریافت کتاب، ارسال نامه قدردانی به واقفان و اهداکنندگان و معرفی آنان به گروه‌های آموزشی و معاون پژوهشی ، برگزاری نمایشگاه‌های کتاب اهدایی، به جهت تشویق و ترغیب جامعه دانشگاهی صورت گرفته است.
نمودار تامین منابع آموزشی و پژوهشی در کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا در سال 1403
برای ادامه این روند و توسعه بیشتر منابع وقفی و اهدایی برنامه هایی چون؛ راه‌اندازی سامانه ثبت و مدیریت اهدای کتاب، برگزاری کمپین‌های اهدای کتاب با مشارکت اساتید، دانشجویان و خیرین، دیجیتالی‌سازی برخی منابع وقفی و اهدایی به‌منظور افزایش دسترسی پژوهشگران و حفظ منابع کمیاب، ایجاد بخش ویژه‌ای برای کتابهای اهدایی و وقفی در کتابخانه مرکزی، با هدف معرفی این منابع و قدردانی از واقفان و اهداکنندگان را در دستور کار و برنامه‌های کتابخانه داریم و امیدواریم با حمایت مسئولین محترم ذی‌ربط بتوانیم آنها را اجرا کنیم.
درانتها ضمن گرامی‌داشت روز جهانی اهدا کتاب امید داریم و تلاش خواهیم کرد تا با زنده نگه داشتن سنت حسنه اهدا و دریافت کتاب، نقشی مؤثر در گسترش دانش و کاهش شکاف اطلاعاتی ایفا کنیم. معتقدیم که گسترش این فرهنگ در کتابخانه‌های دانشگاهی و عمومی به افزایش عدالت اطلاعاتی کمک خواهد کرد لذا کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا از اهدای کتابهای شما، چه به صورت وقفی و چه اهدایی، با آغوش باز استقبال می‌کند. در صورت تمایل به مشارکت در این امر ارزشمند، لطفاً با شماره تلفنها یا ایمیل ذیل با ما در ارتباط باشید.
تلفن : 021-85692213 تلفکس : 021-88041575
centrallibrary.management[at]alzahra.ac.ir
منابع
1. فاطمی، ک. (1353). ده سال خدمت در مدرسه عالی دختران. انتشارات مدرسه عالی دختران.
2. فاطمی، ک. (1347). راهنمای سال تحصیلی 1346-1347. انتشارات مدرسه عالی دختران.
3. صادق‌زاده وایقان، ع.، نجفقلی‌نژادور جوی، ا. (1391). نگاهی به وقف کتاب در اسلام و ایران. وقف میراث جاویدان، 79-80(پاییز و زمستان)، 45-66.
4. روز جهانی اهدا کتاب؛ اشتراک دنیایی از جنس کلمه. (بدون تاریخ). بازیابی‌شده در 14 فوریه 2025، از ibna.ir/x6wx7
5. روز جهانی اهدا کتاب. (بدون تاریخ). خیریه نیکان ماموت. بازیابی‌شده در 14 فوریه 2025، از https://www.nikancharity.org/international-book-giving-day/?utm_source=chatgpt.com
مدیر کتابخانه مرکزی دانشگاه