عضو هیات علمی دانشگاه : قانون «در وقت خواننده صرفه‌جویی کنید» بر دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ای تأکید دارد

به گزارش کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا(س) به نقل از خبرگزاری ایبنا: قانون «در وقت خواننده صرفه‌جویی کنید» بر دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ای تأکید دارد

 

دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا معتقد است برای عمل به دو قانون «در وقت خواننده صرفه‌جویی کنید» و توجه به اصل «کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویاست» باید راهکارهایی مانند توجه به نیاز کاربر و دیجیتال کردن منابع را پیش گرفت.

سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) : برای همه پیش آمده که بپرسیم در هر کاری چطور می‌توان از اتلاف وقت و انرژی و هزینه اجتناب کرد این پرسش در هنگام انتخاب کتاب یا خرید کتاب بیشتر خودش را نشان می‌دهد براساس اصول کتابداری، کتابخانه باید یک ارگانیسم زنده و پویا باشد و کتابخانه باید در وقت خواننده صرفه‌جویی کند. کارشناسان معتقدند کتابخانه باید براساس نیاز مخاطب کتاب خریداری کند و برای انتخاب کتاب باید مخاطب‌سنجی و نیازسنجی کند از آن طرف در دنیای نشر باید کتاب براساس نیاز و رغبت مخاطبان منتشر شده باشد تا کتابخانه بتواند با دستِ باز کتاب مورد نیاز مخاطبان را خریداری کند. معصومه کربلایی آقاکامران، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا (س) معتقد است: «نیازسنجی شرط خرید منایع خوب برای کتابخانه است زیرا شما اگر چندبار به یک مغازه بروید و مایحتاج شما را نداشته باشد نه‌تنها دیگر به آن مرکز (کتابخانه) نمی‌روید بلکه دیگران را از رفتن به آنجا منصرف می‌کنید؛ بنابراین نیاز کاربران باید در کتابخانه تامین شود تا او برای رفتن به کتابخانه رغبت داشته باشد. درباره پُرمخاطب کردن کتابخانه‌ها باید علاوه بر توجه به کاربر، یکسری فعالیت‌های ترویجی انجام داد. اصل دسترسی سریع به کتاب نیاز دیگر مخاطبان امروز است تا آن‌ها با صرف حداقل زمان ممکن بتوانند بدون مشکل و پیمودن مسافت طولانی کتاب مورد نیاز خود را پیدا کنند. این استاد دانشگاه در این باره می‌گوید: «راهکارهای دسترسی سریع مخاطب به کتاب باید بررسی شود و منطقی‌ترین راه حل در این زمینه دیجیتالی کردن کتاب است. دیجیتال‌کردن منابع در کشور نیز باید متولی ملی و کشوری داشته باشد یعنی از همان ابتدا یا یک کتاب به‌صورت دیجیتالی منتشر شود یا یک‌بار این کتاب به‌صورت ملی از طرف یک سازمان دیجیتال‌سازی شود و در اختیار همه کتابخانه‌ها قرار بگیرد. فرآیند دیجیتال‌سازی منابع با محوریت کتابخانه‌ها هدر دادن ثروت مملکت است.

- چه معیارهایی برای تبدیل کتابخانه به ارگانیسمی زنده و پویا نیاز است؟

در بطن واژه ارگانیسم، مفاهیم نهاد و سازمان وجود دارد، یعنی محل و عضوی که نهاد در آن مشغول فعالیت است. بُن‌مایه اصلی زنده و پویا بودن کتابخانه‌ها از گذشته تاکنون چه زمانی که سنگ‌نوشته‌ها بودند و در سردابه‌ها نگهداری می‌شدند و به آن‌ها کتابخانه می‌گفتند، چه زمانی که کتاب‌های چاپی، ابزار ارائه اطلاعات بودند و حتی درحال حاضر که کتابخانه‌های دیجیتالی وظیفه ارائه اطلاعات را بر عهده دارند، در یک واژه به نام «اطلاعات» مشترک هستند، یعنی اطلاعات، بُن‌مایه اصلی همه این کتابخانه‌ها و محمل‌های جابه‌جایی دانش، بوده و هستند.

اطلاعات به اصطلاح در محمل‌های مختلف می‌نشیند؛ درگذشته در قالب فیزیکی و چارچوبی به نام کتابخانه و امروز در پایگاه‌هایی که کتابخانه‌ها نیز عضو آن هستند، اطلاعات به جهان بشریت عرضه می‌شود. از آنجا که اطلاعات، خودش زنده و پویاست و قدرت هم‌افزایی دارد و اطلاعات قدیم، کنار اطلاعات جدید، ایجاد اطلاعاتی فراتر از دو اطلاعات ممزوج شده قبلی را ارائه می‌دهد؛ بنابراین هرچقدر قدرت دسترسی به اطلاعات، علم و یافته‌های دانشمندان بیشتر شود، این هم‌افزایی اطلاعات جدید، موجب پیدایش یافته‌های نویی خواهد شد. از آنجایی که محل پرورش و نگهداری این مفهوم یعنی اطلاعات در کتابخانه است، کتابخاته هیچ نوع ایستایی ندارد و در مواجه با مسئله‌ای به نام اطلاعات به بالندگی می‌رسد؛ بنابراین بالندگی و پویایی ذاتی کتابخانه، از اطلاعات می‌آید که به بُن‌مایه اصلی تشکیل یک کتابخانه است و این بُن‌مایه در جهان دیجیتالی، دائم در حال افزوده شدن با سرعت بیشتر است.

این ارگانیسم زنده افراد، واسطه‌ها و نگهبانانی را می‌خواهد تا این منابع را مرتب، سازماندهی، دسته‌بندی و ارائه کنند. این نگهبانان بزرگراه‌های اطلاعاتی برای اینکه بتوانند نقش واسطه‌گری را به خوبی میان علم و کاربران یا اطلاعات و کاربران انجام دهند باید در چرخه تحولی گردش اطلاعات تا حد زیادی روزآمد باشند؛ چراکه کتابداران اقیانوس‌های کم عمق هستند و اول از همه آن‌ها باید بدانند هوش مصنوعی، متاورس و علوم جدید چیست؟ اگر ندانند در وظیفه خود کوتاهی کردند، زیرا نمی‌توان واسطه میان یک کالا و مصرف‌کننده بود اما اطلاعات روزآمد درباره آن کالا نداشت. در بخش آخر کتابخانه‌ها با مراجعه کننده‌ها روبه‌رو هستند. مخاطبان کتابخانه‌ها به‌ویژه کتابخانه‌های عمومی سطح وسیعی از مراجعه‌کنندگان با سنین، سطح اطلاعات و تحصیلات گوناگون را دربرمی‌گیرند. این کاربران سطح وسیعی از انسان‌ها با قومیت، نژادها و زبان های مختلف هستند که این میزبانی خود یک موج و نیازهای جدیدی را ایجاد می‌کند. به همین دلیل است که کتابخانه یک فضای دائماً در حال تحرک، پویایی و وصل به اطلاعات را مانند ارگانیسم زنده ایجاد می‌کند، بنابراین کتابخانه باید دائماً در حال به روزرسانی باشد و اگر نیست باید به دنبال چرایی و رفع این رکود باشد.

- با توجه به معیارهایی که اشاره شد، ارزیابی شما از میزان برخورداری کتابخانه‌های عمومی از این معیارها چیست؟ این کتابخانه با چه شرایط و زیرساخت‌هایی به این پویایی می‌رسند؟

باید دقت داشته باشید که برخی امور، وابسته به قانون نیست؛ کتابخانه‌های عمومی به وظیفه ذاتی خود عمل می‌کنند و زمینه و زیرساخت زنده و پویا بودن را دارند اما گاهی اوقات این مراکز زنده و پویا دچار اختلالاتی می‌شوند که این نواقص باید رفع شود. با توجه به بحث محمل‌های اطلاعاتی، باید بررسی کرد که آیا کتابخانه‌ها توانسته‌اند همگام و متناسب با به‌روزرسانی در چرخه گردش اطلاعات پیش بروند. برای این موصوع یک واحد «تحقیقات و توسعه» یا یک چشم سومی برای ارزیابی و رصد دائمی فعالیت کتابخانه به‌جز منابع کتابدار و مراجعه‌کننده باید در این مراکز وجود داشته باشد که این بخش می‌تواند در اختیار مدیران و مسئولان باشد. در ایران کتابخانه‌ها تا حد زیادی زیرساخت‌های لازم برای تبدیل شدن به یک ارگانیسم زنده را دارند، زیرا منابع اطلاعاتی مرتب، خریداری می‌شود و اعضا عضو می‌شوند اما باید چشمی ارزیابی‌کننده و رصدکننده‌ای وجود داشته باشد تا ایرادات نحوه اداره این مراکز را رصد کند؛ به‌عنوان مثال یک چک لیستی برای خدمات و منابعی که در کتابخانه به مخاطبان ارائه نمی‌شود، بهتراست تهیه شود تا مشخص کند چه منابعی خواهان زیادی دارد اما در کتابخانه وجود ندارد. از سوی دیگر کتابداران نیز مانند همه افرادی که در سمت‌های مختلف استخدام می‌شوند باید هرازگاهی با برگزاری آزمون یا برپایی دوره‌های آموزشی یا بازآموزی به‌روز شوند.

کتابداران ضرورت به‌روزرسانی خود را باید بیش از پیش احساس کنند. نوع برخورد کتابداران با مراجعه‌کنندگان و میزان اطلاعات آنان نقش مهمی در مراجعه دوباره مخاطب و معرفی آن کتابخانه به بازدیدکنندگان دیگر دارد بعضاً دیده می‌شود برخی کتابداران از پاسخ‌گویی به مخاطب فرار می‌کنند یا حوصله کاربر را ندارند یا اگر کتابی را ندارند؛ نمی‌گویند فلان کتاب و فلان اثر هم هست در صورتی‌که یک واسطه خوب تا آن کالا را به مصرف‌کننده نفروشد یا حداقل مشابه آن را به او ندهد، دست از تلاش برنمی‌دارد. درباره کتابخانه‌های عمومی همیشه شیوه خرید کتاب به‌صورت متمرکز مورد انتقاده بوده است؛ زیرا مخاطبان کتابخانه‌های عمومی افراد با زبان، قومیت‌ها و ادیان و نیازهای فرهنگی مختلف هستند. خوب است حالا که نهاد کتابخانه‌ها برای خرید کتاب هزینه می‌کند، براساس نیاز کاربران و مراجعه‌کنندگان همان کتابخانه آثار را تهیه کند تا بتواند انتخاب بهتری داشته باشد.

- چطور می‌توان براساس نیاز کاربران منابع کتابخانه را تهیه کرد؟

برای تهیه منابع کتابخانه براساس نیاز کاربران می‌توان نیازسنجی کرد. مثلاً فهرست آثار پُرمخاطب که همیشه تقاضا برایش هست اما در کتابخانه نیست را تهیه کرد. فلسفه انتخاب در بخش گردآوری و فراهم‌آوری کتابخانه، براساس دو مقوله کمبود فضا و کمبود بودجه تعریف می‌شود. درحال حاضر مقوله فضا با توجه الکترونیکی شدن کتاب‌ها حل شده است و درباره اعتبار باید بگویم که چه اشکالی وجود دارد که چند کتاب مورد نیاز برای مخاطبانی مانند پژوهشگران استادان دانشگاه و محققان خریداری شود و آن‌ها بتوانند تحقیقاتشان را پیش ببرند. نیازسنجی شرط خرید منایع خوب برای کتابخانه است؛ زیرا اگر چندبار به یک مغازه - کتابخانه - بروید و مایحتاج شما را نداشته باشد نه‌تنها دیگر به کتابخانه نمی‌روید؛ بلکه دیگران را از رفتن به آنجا منصرف می‌کنید؛ بنابراین نیاز کاربران باید در کتابخانه تامین شود تا او برای رفتن به کتابخانه رغبت داشته باشد. درباره پُرمخاطب کردن کتابخانه‌ها نیز باید علاوه بر توجه به کاربر، یکسری فعالیت‌های ترویجی انجام داد.

- کتابخانه‌ها چطور می‌توانند اشاعه اطلاعات درستی از منابع داشته باشند بدون اینکه وقت مخاطب را بگیرند؟ یعنی کتابخانه‌ها در دنیای دیجیتال امروز که اطلاعات را در کسری از ثانیه در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند، برای صرفه‌جویی در زمان مخاطبان چه فعالیتی را می‌توانند انجام دهند؟

اصل اساسی، مسئله دسترسی به کتاب است حالا مخاطب باید ببیند این کتاب را چه کتابفروشی‌هایی به‌صورت اینترنتی و مجازی می‌فروشند؟ آیا نسخه فیزیکی کتاب را باید تهیه کند یا نسخه الکترونیکی اثر نیز تولید شده است؟ برای صرفه‌جویی در وقت مخاطبان؛ کتابخانه باید توانسته باشد منابع قدیمی خود را در قالب دیجیتالی در اختیار مخاطبان قرار بدهد یا منابع جدید را الکترونیکی نیز خریداری کند. امروزه برای صرفه‌جویی در زمان کاربران، کتابخانه‌ها می‌توانند کتاب را از راه‌های مختلف به دست مخاطبان برسانند تا آن‌ها نیاز نباشد برای دریافت کتاب به کتابخاته مراجعه کنند. تولید کتاب دیجیتال‌بُرد یعنی کتابی که از ابتدا فقط نسخه الکترونیکی دارد و نسخه چاپی آن منتشر نشده در کشور ما هنوز بسیار کم‌رونق است اما باید پرسید چرا ناشران به تولید کتاب صرفاً الکترونیک بدون نسخه کاغدی تمایل ندارند.

- این مشکل بی‌رغبتی ناشران به تولید کتاب صرفاً الکترونیکی ناشی از سوءاستفاده از فایل کتاب و نداشتن قانون کپی‌رایت در کشورهاست هرچند که این دو مشکل هم راهکار دارد.

در دنیا به قانون کپی‌رایت احترام می‌گذارند و چون می‌توانند زیرساخت‌ها و امنیت لازم را برای فایل الکترونیکی یک کتاب فراهم کنند، ناشران نیز نسبت به تولید کتاب دیجیتال مشتاق هستند. در دنیا نرم‌افزارهای حفاظت از کتاب را دارند؛ مثلاً در سایت آمازون چند صفحه ابتدایی میانی و پایانی یک کتاب را برای استفاده مخاطبان قرار دادند تا کاربر، کتاب مورد نیاز خود را امتحان کند در واقع باید دید مخاطب چه میزانی از اطلاعات یک کتاب را نیاز دارد. در کتابخانه دیجیتال وقتی یک کتاب را امانت می‌دهید، گزاره دسترسی سریع مخاطب به کتاب تا حدودی تامین می‌شود اما در بخش کتاب چاپی کتابخانه باید منتظر بماند تا کتاب از امانت بازگردد و به مخاطب دیگر سپرده شود و این بحث دسترسی سریع مخاطب به کتاب در این بخش سخت‌تر است؛ مگر اینکه کتابخانه خدماتی مانند «پیک کتاب» داشته باشد که آن هم خدمتی نسبی است. راهکارهای دسترسی سریع مخاطب به کتاب باید بررسی شود و منطقی‌ترین راه حل در این زمینه دیجیتالی کردن کتاب است. بهتر است دیجیتال کردن منابع در کشور متولی ملی و کشوری داشته باشد، یعنی از همان ایتدا یک کتاب در قالب دیجیتالی منتشر شود یا یک‌بار این کتاب به‌صورت ملی از طرف یک سازمان دیجیتال‌سازی شود و در اختیار همه کتابخانه‌ها قرار بگیرد. فرآیند دیجیتال‌سازی منابع با محوریت کتابخانه‌ها هدر دادن ثروت مملکت است. از آنجا که دیجیتال‌سازی فرآیندی زمان‌بَر و پُرهزینه است و نیاز به نیرو دارد بهتر است فرآیند دیجیتال‌سازی منابع، یک متولی کشوری مانند کتابخانه ملی داشته باشد تا موازی‌کاری صورت نگیرد.

از آنجا که همه ناشران باید دو نسخه از کتاب را در اختیار این کتابخانه قرار بدهند، بهتر است نسخه چاپی همه کتاب‌هایی که در کشور منتشر می‌شود از طریق این سازمان تبدیل به نسخه ایبوک شود یا با تصدی‌گری وزارتخانه‌ها بخشی از کتاب‌های کشور در یک حوزه خاص دیجیتال‌سازی شوند. از نظر تامین اعتبار نیز همه دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها می‌توانند با در نظر گرفتن اعتباری خاص، کتابخانه ملی را متصدی دیجیتال‌سازی منابع کنند. در بحث نشریات علمی نهادی مانند نورمگز با یک‌بار عضویت دسترسی وسیعی به کاربر می‌دهد. این نهاد تمام مقاله‌ها را دسته‌بندی و تنظیم می‌کند و این فایل‌ها را به‌صورت الکترونیکی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد اگر این اتفاق در حوزه نشر کتاب رخ بدهد، دسترسی مخاطبان به منابع سرعت پیدا می‌کند. اگر فرآیند تولید کتاب از همان ابتدا به‌صورت ایبوک تهیه شود، میزان دسترسی کاربران به کتاب تسهیل می‌شود و در واقع در وقت مخاطبان طبق قانون رانگاناتان صرفه‌جویی می‌شود.